Правілы ўжывання дзеепрыслоўяў
СПАМПУЙЦЕ ПРЭЗЕНТАЦЫЮ POWER POINT
СПАМПУЙЦЕ ТЭОРЫЮ І ЗАДАННІ Ў WORD
Дзеепрыслоўе абазначае дадатковае дзеянне, якое паясняе асноўнае дзеянне, выражанае дзеясловам-выказнікам, гэта значыць, што дзеянне названае дзеясловам, і дзеянне, названае дзеепрыслоўем, маюць аднаго ўтваральніка. Напрыклад, у сказе Хата, згубіўшы свайго гаспадара, пачала развальвацца асноўнае дзеянне (пачала развальвацца) і дадатковае дзеянне (згубіўшы) выконвае той самы ўваральнік – хата. Парушэннем нормы лічацца тыя сказы, дзе асноўнае і дадатковае дзеянні належаць розным утваральнікам. Напрыклад, у сказе Пад’язджаючы да станцыі, з мяне зляцеў капялюш асноўнае дзеянне (зляцеў) утварае дзейнік капялюш, да якога не адносіцца дадатковае дзеянне (пад’язджаючы).
Для праверкі дастаткова замяніць дзеепрыслоўе дзеясловам і паставіць яго разам з дзеясловам-выказнікам: капялюш пад’язджаў і зляцеў. Зразумела, што гэта выказванне няправільнае, а вось сказаць хата згубіла і пачала развальвацца – можна.
У такім выпадку, каб выправіць памылку, трэба, напрыклад, трансфармаваць дзеепрыслоўны зварот у даданы сказ або ў канструкцыю з аддзеяслоўным назоўнікам: Калі я пад’язджаў да станцыі, з мяне зляцеў капялюш. На пад’ездзе да станцыі з мяне зляцеў капялюш.
Памылковым таксама з’яўляецца ўжыванне дзеепрыслоўя ў безасабовых аднасастаўных сказах, у якіх адсутнічае дзейнік: Вярнуўшыся дахаты, на дварэ задажджыла. У такім выпадку трэба выкарыстоўваць даданую канструкцыю: Пасля таго як я вярнуўся дахаты, на дварэ задажджыла.
Аднак калі ў склад выказніка ў безасабовым сказе ўваходзіць інфінітыў, то ўжыванне дзеепрыслоўя дапускаецца, бо дзеянні, абазначаныя інфінітывам і дзеепрыслоўем, лагічна адносяцца да аднаго ўтваральніка: Можна доўга хадзіць па базары, так нічога не выбраўшы.
У абагульнена-асабовых сказах, дзе фізічна дзейнік адсутнічае, але маецца на ўвазе любая асоба (у такім выпадку можна падставіць ты), ужыванне дзеепрыслоўя не парушае норму, паколькі адносіцца да таго самага ўтваральніка, што і дзеяслоў: Не хваліся сеўшы, а хваліся з’еўшы.
Заданне
УВАГА! Каб пабачыць правільныя адказы, вылучыце курсорам вобласць побач з зорачкай!
Знайдзіце памылкі ва ўжыванні дзеепрыслоўяў і выпраўце:
- Убачыўшы знянацку ляснога звера, непрыемны халадок казытнуў па спіне.- – *Калі я ўбачыў знянацку ляснога звера, непрыемны халадок казытнуў па спіне.
- Апынуўшыся ў войску, яму здалося, што ён самы няўдалы ў гэтай грамадзе. – *Апынуўшыя ў войску, ён падумаў, што самы няўдалы ў гэтай грамадзе (нельга ўжываць дзеепрыслоўеу аднасастаўным безасабовым сказе, у якім адсутнічае дзейнік)
- Хораша, зажмурыўшыся, ляжаць у траве пасля ўтомнай дарогі – *правільна (бо ёсць інфінітыў)
- Прачытаўшы верш, адчуваецца замілаванне да роднага кутка. – *Прачытаўшы верш, адчуваеш замілаванне да роднага кутка.
- Адклаўшы іншыя справы, пачалася падрыхтоўка да іспытаў – *Адклаўшы іншыя справы, пачалі рыхтавацца да іспытаў.
- Кідаючыся капейкамі, рубля не збярэш. – *правільна (абагульнена-асабовы сказ, дзе няма дзейніка, але дзеянне адносіцца да кожнага).
- Рыхтуючыся да зімы, поўсць на мядзведзіцы стала густой, пушыстай і мяккай. – *Калі мядзведзіца рыхтавалася да зімы, яе поўсць стала густой, пушыстай і мяккай.
- Знайшоўшы неабходнае фінансаванне, дом працягвае будавацца трэстам. – *Знайшоўшы неабходнае фінансаванне, трэст працягвае будаваць дом.
- Ля возера на душы заўсёды спакайнела, прагнучы толькі цішыні і прыгажосці. – *Ля возера на душы заўсёды спакайнела, хацелася толькі цішыні і прыгажосці. (нельга ўжываць дзеепрыслоўеу аднасастаўным безасабовым сказе, у якім адсутнічае дзейнік)
- Спяваючы гэту песню, голас яе разліваўся, як звон ручайка ў красавіцкі вечар. – *Калі яна спявала гэту песню, голас яе разліваўся, як звон ручайка ў красавіцкі вечар.
- У незнаёмым лесе, захапіўшыся, вельмі лёгка заблукаць. – *правільна (бо ёсць інфінітыў)
- Не пастаяўшы на парозе, не сядзеш у кут. – *правільна (абагульнена-асабовы сказ, дзе няма дзейніка, але дзеянне адносіцца да кожнага).
Дапішыце прыказкі і прымаўкі, ужыўшы дзеепрыслоўі:
- Па дарозе …, грыбоў не набярэш. – *Па дарозе ідучы, грыбоў не набярэш.
- … за гуж, не кажы, што нядуж. – *Узяўшыся за гуж, не кажы, што нядуж.
- … ваўкоў, застанешся без грыбоў. – *Баючыся ваўкоў, застанешся без грыбоў.
- … дурнога, за ім пашлі другога. – *Паслаўшы дурнога, за ім пашлі другога.
- …, не тужы, …, нікому не кажы. – *Згубіўшы, не тужы, знайшоўшы, нікому не кажы.
- Не хвалі каня, …, а дзеўку – …. – *Не хвалі каня, запрагаючы, а дзеўку – выбіраючы.
- … малаком (на малацэ) і на ваду падзьмухаеш. – *Апекшыся малаком (на малацэ) і на ваду падзьмухаеш.
- Не хваліся …, а хваліся …. – *Не хваліся сеўшы, а хваліся з’еўшы.
- …, дапытаешся. – *Пытаючыся, дапытаешся.
