Інфінітыў
![]() |
СПАМПУЙЦЕ ПРЭЗЕНТАЦЫЮ POWER POINT |
![]() |
СПАМПУЙЦЕ ТЭОРЫЮ І ЗАДАННІ Ў WORD |
![]() |
СПАМПУЙЦЕ РАЗДАТКУ Ў WORD |
Інфінітыў называюць неазначальнай формай дзеяслова таму, што ён называе дзеянне, працэс, але пры гэтым не ўказвае на асобу ці асобаў. Інфінітыў з’яўляецца нязменнай формай і адказвае на пытанні Што рабіць? чытаць; Што зрабіць? прачытаць.
Інфінітыў утвараецца пры дапамозе суфіксаў:
-ць – далучаецца да асновы на галосную (самы прадуктыўны суфікс, большасць інфінітываў утвараецца менавіта пры яго дапамозе): бега-ць, насі-ць, размаўля-ць
-ці – далучаецца на асновы на зычную – нес-ці, грыз-ці, плес-ці. У інфінітывах, ўтвораных ад асновы на д і т, у выніку гістарычных чаргаванняў д і т перайшлі ў с: кладу – класці, вяду – весці. Па аналогіі з гэтымі формамі нараджаюцца гутарковыя формы храпсці, сапсці, чаўпсці, якія з’яўляюцца адступленнем ад літаратурнай мовы. Мусім ужываць формы храпці, сапці, чаўпці.
-чы – рэдкі суфікс у мове, які далучаецца да асновы на г (бег-чы, запрэг-чы), а таксама ў выніку даўняга пераходу канцавога к асновы + суфікс ти (пек + ти → пячы). Выключэнне складае інфінітыў сячы, які мае літаратурны варыянт секчы.
Зваротная форма інфінітыва ўтвараецца пры дапамозе постфіксаў –ся/-ца: -ся далучаецца да галоснай (несціся, класціся, пячыся); -ца далучаецца да зычнай (смяяцца, насіцца).
Язэп Лёсік у працы “Некаторы ўвагі да беларускае літаратурнае мовы” звяртае ўвагу на тыпова беларускія канструкцыі, якія паказваюць функцыю – “назначэнне” — прадмета і ўтвараюцца пры дапамозе інфінітыва: машына шыць або машына, што шыць; вада піць або вада, што піць; палонка ваду браць або палонка, што ваду браць; вада дзяцей купаць або вада, што дзяцей купаць; машынка перац малоць або машынка, што перац малоць. Ён адзначае, што ў такіх выпадках па-расейску будзе канструкцыя з прыназоўнікам для: машина для шитья, вода для питья, а па-польску з прыназоўникам do: maszyna do szycia, woda do picia. Лёсік піша: “Як бачым, расеец ці паляк, каб назваць назначэньне прадмета — назначэньне-дзеяньне, бярэ інфінітыў, абарачае яго ў дзеяслоўны назоўнік ды прылучае яго да прадмета з дапамогаю прыназоўніка “для” (расеец) або “да” (паляк): вада для купаньня, вада да купаньня, а беларусін абыходзіцца ў такім выпадку адным інфінітывам, ня трацячы дарэмна часу на тое, каб перавярнуць спачатку інфінітыў у назоўнік, а потым зьвязаць гэты назоўнік з другім назоўнікам з дапамогаю прыназоўніка.”
Трэба адрозніваць сітуацыю, калі прызначэннем прадмета з’яўляецца іншы прадмет, а не дзеянне, як вышэй. У такім выпадку будзем ужываць не інфінітыў, а назоўнік з прыназоўнікам на: мех на муку, адзежа на свята, убранне на смерць.
Інфінітыў можа ўжывацца ў ролі любога члена сказа: Век зжыць – не мех сшыць (дзейнік і выказнік); У мяне ёсць жаданне напісаць кнігу (азначэнне); Маці сказала сыну рабіць урокі (дапаўненне); Усе пайшлі на поле капаць бульбу (акалічнасць). Інфінітыў можа быць таксама часткай выказніка: Я пачала рыхтавацца да выступу.
Цікава, што ёсць сказы, у якіх маем два інфінітывы запар: Вырашылі пайсці пагуляць. Зараз навару есці гасцей частаваць. У гэтым выпадку першы інфінітыў паясняе дзеяслоў, а другі – папярэдні інфінітыў.
Заданне
УВАГА! Каб пабачыць правільныя адказы, вылучыце курсорам вобласць побач з зорачкай!
Утварыце інфінітывы ад наступных дзеясловаў:
- Магу – *магчы
- Гуду – *гусці
- Храпу – *храпці
- Брыду – *брысці
- Скубу – *скубці
- Гнію – *гнісці і гніць
- Дзяўбу – *дзяўбці
- Цяку – *цячы
- Скрабу – *скрэбці
- Таўку – *таўчы
- Вярзу– *вярзці
- Пяру – *праць
- Раву – *раўці
- Праду – *прасці
- Гняту– *гнесці
- Грабу – *грэбці
- Сяку – *сячы і секчы
Устаўце інфінітывы:
- …, як пшаніцу прадаўшы – *Спаць, як пшаніцу прадаўшы
- Без нажа …, без агню … – *Без нажа рэзаць, без агню смаліць (пячы)
- Каб рыбу …, трэба ў ваду … = Трэба …, каб з ручая … – *Каб рыбу есці, трэба ў ваду лезці = Трэба нахіліцца, каб з ручая напіцца
- Век … — не пальцам … = Век … — не мех … = Жыццё … — не песеньку … = Жытку … — не люльку … – *Век звекаваць — не пальцам паківаць = Век зжыць — не мех сшыць = Жыццё пражыць — не песенку спець = Жытку пражыць — не люльку выкурыць (Жизнь прожить — не поле перейти)
- … — з шаўцамі, а … — з ваўкамі = Сярод ваўкоў … — па-воўчы і … – *Шыць — з шаўцамі, а выць — з ваўкамі = Сярод ваўкоў жыць — па-воўчы і выць (С волками жить — по-волчьи выть)
- З незабітага ліса футра (кажух) … = На жывым мядзведзі скуру … – *З незабітага ліса футра (кажух) шыць = На жывым мядзведзі скуру купляць (Делить шкуру неубитого медведя)
- Пад хвартухом … – *Пад хвартухом сядзець (Быть под каблуком)
- Цесна …, ды добра … – *Цесна сядзець, ды добра глядзець (В тесноте, да не в обиде)
- Блізка …, ды далёка … – *Блізка відаць, ды далёка дыбаць (Глазам видно, да ногам обидно)
- На сем сукоў … = Дзвюх сарок за хвост … = Два зайцы — *На сем сукоў садзіцца = Дзвюх сарок за хвосг трымаць = Два зайцы гнаць (Гоняться за двумя зайцами)
- Не вучы акуня (качаня) … = Не вучы аратага …, касца …, а сейбіта … – *Не вучы акуня (качаня) плаваць = Не вучы аратага араць, касца касіць, а сейбіта сеяць (Не учи ученого)
- Не маё гарыць — не мне … – *Не маё гарыць — не мне тушыць (Моя хата скраю — ничего не знаю)
- Ліса … – *Ліса фарбаваць (Вилять хвостом (хитрить)