 |
СПАМПУЙЦЕ ПРЭЗЕНТАЦЫЮ POWER POINT |
 |
СПАМПУЙЦЕ ТЭОРЫЮ І ЗАДАННІ Ў WORD |
|
СПАМПУЙЦЕ РАЗДАТКУ Ў WORD |
Ёсць шмат азначэнняў такой лінгвістычнай з’явы, як пурызм. Возьмем найбольш агульнае: пурызм – гэта напрамак у фармаванні літаратурнай мовы, накіраваны на яе “ачышчэнне” ад усіх элементаў, якія не лічацца роднымі (часта суб’ектыўна), у першую чаргу ад рознага кшталту запазычанняў, і ўзбагачэнне яе перадусім за кошт уласных рэсурсаў (неалагізмаў, часам дыялектнай лексікі і нават архаізмаў).
Трэба адзначыць, што сённяшні беларускі пурызм характарызуецца пэўнай несіметрычнасцю, бо праяўляецца ў адштурхоўванні ад элементаў, якія ўспрымаюцца як пранікненні з рускай мовы і практычна не закранае польскія. Больш за тое, часта менавіта польскія словы або словаўтравальныя мадэлі ці сінтаксічныя канструкцыі служаць тымі элементамі, якія выкарыстоўваюцца для замены рускіх. Гэта звязана перадусім з так званай сітуацыяй білінгвізму, пры якой мова тытульнай нацыі de jure лічыцца першай дзяржаўнай, але de facto знаходзіцца, як мы ўсе цудоўна ведаем, у стане “ўнутранай эміграцыі” і працяглы час паслядоўна, часта пры падтрымцы дзяржавы, выцясняецца з розных сфераў рускай мовай.
Польская ж на сённяшні дзень непасрэднай пагрозы існаванню нашай мовы не ўяўляе. Акрамя таго, некаторыя прадстаўнікі сучаснага пурызму не вельмі добра ведаюць польскую і многія “жывыя” паланізмы ўспрымаюць ак арыгінальныя беларускія слоўцы ці неалагізмы. Такія словы становяцца ў іх маўленні пажаданымі і нават моднымі. Такім чынам, ідэю сучаснага пурызму можна сфармуляваць наступным чынам: “Абы не так, як па-руску”. І гэта ў прынцыпе цалкам лагічна і прадказальна, бо мы вымушаны бараніцца ад вялікай колькасці русізмаў, якія патрапілі ў нашу мову ў час русіфікацыі і прывялі фактычна да парушэння структуры мовы і, па сутнасці, яе сістэмнай дэфармацыі. Аднак тут непазбежна ўзнікае праблема выцяснення шмат якіх спрадвечна беларускіх словаў, якія належаць агульнаславянскай ці агульнаўсходнеславянскай спадчыне і пашыраныя не толькі ў сучаснай беларускай і рускай мовах, але і ў дыялектах (човен замест лодка (праславянк.); спяваць замест пець (але ж маем слова певень); алей нават у значэнні ‘сметанковае масла’; тлусты замест тоўсты; выйсце ва ўсіх кантэкстах замест выхад; шэраг, шыхт замест рад; дзеля замест для). Такая тэндэнцыя непазбежна прыводзіць да збяднення мовы шляхам адмаўлення ад яе спрадвечнай лексікі, а часам і да няправільнага ўжывання словаў.
На нашу думку, умераны пурызм, які абапіраецца на ўласныя сродкі мовы, на так званую шырокую народную базу, і часта з’яўляецца паказальнікам росту нацыянальнай самасвядомасці, карысны. Пры гэтым ёсць таксама адрозны погляд на пурызм як на з’яву, што тармозіць развіццё мовы. Так Аляксандр Лукашанец, намеснік дырэктара Цэнтра беларускай мовы і культуры, сцвярджае: “…на сучасным этапе існавання беларуская мова павінна пазбавіцца ад комплексу блізкароднаснага адштурхоўвання. Моўны пурызм як самамэта на сучасным этапе рэальна стрымлівае развіццё мовы і яе паўнацэннае выкарыстанне ў найбольш важных і актуальных для жыцця сучаснага грамадства камунікатыўных сферах.”
Празмерны ж пурызм можа часам выклікаць і камічны эфект, асабліва калі ён датычыць замены так званых інтэрнацыяналізмаў. Параўнай: тэлевізар – даляба́ч, тэлефон – далягук і перамаўляч; мабільнік – далькажык; тэлефанаваць па мабільным – далькажыць; фатаграфія – святлопіс; вентылятар – душнік; бібліятэка – кніжня; тостар – апякач; пыласос – пыласмок; пыласосіць – пыласмактаць; пральная машына – пральня і г.д. Вось яшчэ забаўныя, на маю думку, варыянты замены “шкодных” англіцызмаў, якія прапануюць некаторыя беларусы: замест стрыптыз – цялярства, галярства ці нават агалярства; замест айклаўд – захмар’е, захмарыца, паднябесіца; замест каўчсёрфінг – паўсюльдом, вандрасвет, канапалёт, простасвет, дармасвет, дармаспын, дарманоч.
Аднак трэба заўважыць, што гэтыя неалагізмы, нават калі яны падаюцца нам дзіўнымі і часам смешнымі, таксама маюць права на існаванне, як мае права на існаванне любая інавацыя, любы эксперымент, а мова, як жывая сістэма, у далейшым зробіць свой выбар, пакінуўшы ці занядбаўшы пэўныя з іх. Прыжыліся ж у нас хмарачос, землятрус, крыжаванка.
Вядомы лінгвіст, дыпламат і грамадскі дзеяч Пятро Садоўскі ў сваім артыкуле “Моўныя інавацыі 90-х гадоў у мове беларускіх недзяржаўных выданняў” прыводзіць найбольш распаўсюджаныя прыклады сучаснага пурызму, абапіраючыся перадусім на мову медыяў і інтэрнэту. У класіфікацыі ніжэй нароўні з уласным матэрыялам мы выкарыстаем таксама некаторыя з іх.
На акцэнталагічным і фанетычным узроўнях:
1. Несупадзенне націску са словамі літаратурнай мовы:
Пасе́джанне, выхо́дныя, куплёны, выбра́ны, учо́рашні, сярэ́да – не пасяджэ́нне, выхадны́я, ку́плены, вы́браны, учара́шні, серада́
2. Як пурыстычная з’ява можа разглядацца сёння вяртанне да дарэформавага правапісу з перадачай заходнееўрапейскага l як мяккага, ф як т, в як б, цвёрдых д, т, з, с і інш., згодна еўрапейскай традыцыі (як у граматыцы Тарашкевіча):
Сымбаль, міт, барбар, газэта – не сімвал, міф, варвар, газета
На словаўтваральным і марфалагічным узроўнях:
1. “агрэсіўнае пашырэнне” назоўнікаў мужчынскага роду на -нік, -оўца, -аўца, -авец, -эц, -ца, -янт, -ар, -ук/-юк замест -чык, -шчык, -чы, -ер, -цель, -анін:
Даследнік, выкладнік – не даследчык, выкладчык
Здрайца, выступоўца, пікетоўца – не здраднік, выступаючы, пікетоўшчык
Міліцянт, паліцыянт – не міліцыянер, паліцэйскі
Мысляр – не мысліцель
Мянчук / мінчук, гамяльчук – замест мінчанін, гамяльчанін
2. Пашырэнне ўжывання назоўнікаў жаночага роду з суфіксам -к- для абазначэння асобаў па прафесіі:
Дыктарка, лідарка, хакерка, менеджарка – не дыктар, лідар, хакер, менеджар
3. Назоўнікі жаночага роду з суфіксам -н-:
Бальшыня, мыйня, лядоўня, маразільня, збройня – не большасць, мыйка, халадзільнік, маразільнік, ваенны завод
4. Пашырэнне аддзеяслоўных назоўнікаў мужчынскага роду з нулявым канчаткам і назоўнікаў ніякага роду з суфіксамі -ін-, -ів-:
Скарот, каментар, распаўсюд, сумнеў, супраца – не скарачэнне, каментарый, распаўсюджанне, сумненне, супрацоўніцтва
Паховіны, замовіны, печыва, сочыва, марозіва – не пахаванне, замаўленне, пячэнне, варэнне, марожанае
5. Пазбяганне ўжывання суфіксаў -ірава- / -ырава-:
Фарсаваць, маршаваць, камандава́ць, каментаваць / каментараваць, бамбаваць / бамбардаваць / бамбіць – не фарсіраваць, маршыраваць, камандзірава́ць, каменціраваць, бамбардзіраваць
6. Замена прыставак са-, па-, раз- на су-, пад-, вы:
суаўтар, субрат, судружнасць, суўдзельнік – не сааўтар, сабрат, садружнасць, саўдзельнік
Падвышацца, падляпшаць – не павышацца, паляпшаць
Выведка, выве́днік – не разведка, разведчык
7. Перавага суфіксаў -ов- / -ев перад -н- у прыметніках:
Двухтамовы, месяцовы, прэстыжовы, стопрацэнтовы, цэментовы – не двухтомны, месячны, прэстыжны, стопрацэнтны, цэментны
8. Поўнае адмаўленне ад дзеепрыметнікаў на -уч-/ -юч-, -ач-/ -яч-, -ом- / -ём-, -ым- / -ім-, -ўш-:
Кіраваны, пастаўляны, гнаны, аплатны, суперны, будаваны, наступант – не кіруемы, пастаўляемы, ганімы, аплачаны, супернічаючы, будуемы, наступаючы
9. Тэндэнцыя да пашырэння канчаткаў -аў/ -яў у родным склоне назоўнікаў множнага ліку:
Словаў, моваў, справаў, асаблівасцяў – не слоў, моў, спраў, асаблівасцей
10. Непаслядоўнае ўжыванне націскных канчаткаў -ом/ -ём у давальным склоне і -ох/ -ёх у месным склоне назоўнікаў множнага ліку:
Нашым слухачом, па лясох і палёх – не нашым слухачам, па лясах і палях
11. Ужыванне ў родным склоне так званага “паэтычнага” канчатка -ае:
Нашае дэлегацыі, новае газеты – не нашай дэлегацыі, новай газеты
12. Ужыванне прастамоўнага варыянта займеннікаў іхні замест іх, ягоны замест яго і ейны замест яе, часам нават у дачыненні неадушаўлёных прадметаў:
Ейныя (канферэнцыі) вынікі, для ягонага (плана) выканання, у іхніх (газетах) артыкулах – не яе вынікі, для яго выканання, у іх артыкулах
13. Ужыванне назоўнікаў у іншым, чым у літаратурнай мове, родзе:
Тэза, крыза, плацдарма, генэза, адрэса – не тэзіс, крызіс, плацдарм, генэзіс, адрас
На сінтаксічным узроўні:
1. Імкненне пазбегчы ўжыванне прыназоўніка па ў словазлучэннях з мэтавым значэннем:
Камісія ў выбарах, пастанова ў справе, супернік у партыі, іспыты з гісторыі, на гэтую прычыну – не камісія па выбарах, пастанова па справе, супернік па партыі, іспыты па гісторыі, па гэтай прычыне
2. Перавага надаецца ўжыванню назоўнікаў у назоўным склоне пасля дзеяслова-звязкі стаць, быць у прошлым і будучым:
Мы былі падрыхтаваныя, станем роўныя – не былі падрыхтаванымі, станем роўнымі
Прычым калі ў цяперашнім часе захоўваецца дзеяслоў-звязка ёсць, назоўнік ужываецца ў творным склоне:
Мова ёсць душой народа, еўрапейская Беларусь ёсць нашай марай – не ёсць душа народа, ёсць наша мара
3. Пашыранае ўжыванне формаў запрошлага і працяглага будучага часу, а таксама сінтэтычнай формы загаднага ладу:
Была сказала, быў хадзіў, рабіцьмем, спявайма – не сказала, хадзіў, будзем рабіць, давайце спяваць
На лексічным узроўні:
1. Ужыванне дыялектызмаў і падвышэнне статусу гутарковых і прастамоўных словаў:
Спарон, хрост, пералёк, сярэда, мейсца, тутака, тамака, ёсцека, цыцкі – не аборт, хрышчэнне, перапуд, серада, месца, тут, там, ёсць, грудзі
2. Ужыванне запазычанняў з польскай мовы:
Уважаць, выбітны, самаход, слынны – не лічыць, выдатны, аўтамабіль, славуты
3. Стварэнне калек для замены іншамоўны словаў:
Брухамоўца, спашукальнік – не чэрававяшчальнік, саіскальнік
4. Абеларушванне ўласных назваў:
Іван Жахлівы, Саната месяцовага / месячнага святла, Пятро І, Вялікая Брытанія – не Іван Грозны, Лунная саната, Пётр І, Вялікабрытанія
Заданне
УВАГА! Каб пабачыць правільныя адказы, вылучыце курсорам вобласць побач з зорачкай!
Знайдзіце афіцыйныя адпаведнікі да наступных словаў:
Галоўны вайскавод – *галоўнакамандуючы
Мурын – *чарнаскуры
Шараговец – *радавы
Спраўца – *справавод
Лётнік – *лётчык
Кшталтавальнік – *нармалізатар
Душпастыр – *спавядальнік
Месціч – *гараджанін
Праломнік (кампутарн.) – *хакер
Фартэцыя – *крэпасць
Багажня – *камера захоўвання
Гаўбец – *балкон
Гаманец – *кашалёк
Капэрта – *канверт
Прабойнік – *дзіракол
Канапка – *бутэрброд
Балонка, бачына – *старонка
Гучнамовец – *мегафон
Плашчына – *плоскасць
Закалот – *палітычны бунт, мяцеж
Собскі – *уласны
Ачольваць – *узначальваць
Агалосіць вырак – *агучыць прысуд
Капальня – *шахта
Каркадзёр, адкаркоўнік – *штопар
Ловы – *паляванне
Жарсны – *страсны
Уцале – *цалкам
Страйкавы – *забастовачны
Дароўца – *дарыльшчык
