Беларуская лексіка ў творах Міцкевіча
CПАМПУЙЦЕ ПРЭЗЕНТАЦЫЮ POWER POINT
Серж МІНСКЕВІЧ
НЕКАТОРЫЯ ЛІНГВІСТЫЧНЫЯ АСАБЛІВАСЦІ Ў ТВОРАХ МІЦКЕВІЧА
(З ПРЫКМЕТАМІ ЎПЛЫВУ БЕЛАРУСКАЙ МОВЫ)
Перш чым звярнуцца да лінгвістычных асаблівасцяў у творах Адама Міцкевіча, звязаных з беларускай мовай, варта глянуць на само яго прозвішча. Бо яно – беларускае і вонкава апалячанае (асабіста я лічу – еўрапеізаванае). Гэта заўважыў беларускі міцкевічазнаўца Сымон Брага (Вітаўт Тумаш). Вось што ён піша:
“Шмат беларускага і ў Міцькевічавай польскай мове. Ужо само Міцькевічава прозьвішча чыста беларускае, бо паходзіць ад народнага імя Міцька, падобна як Хадкевіч ад Ходзька, Радкевіч ад Родзька і г. д. Міцькевіч часта намагаўся захаваць і беларускую вымову свайго беларускага прозьвішча, калі пісаў яго няраз не празь цьвёрдае ц (c), як гэтага вымагае польская вымова й правапіс, а насупроць гэтага правапісу, празь мяккое ць (ć), як сустракаем гэта часта ў беларускай народнай вымове, г. зн. Міцькевіч, а не як пішуць Палякі ягонае прозьвішча цяпер – Міцкевіч.” [Брага, С. Мiцькевiч i беларуская плынь польскай лiтаратуры. – Нью-Ёрк, 1957. – с. 5].
M i c k i e w i c z — М і ц к е в і ч / M i ć k i e w i c z — М і ць к е в і ч
На маю думку, няма падставаў не давяраць спадару Тумашу, таму правільней для нас называць Міцкевіча – Міцькевічам. Будзем мець гэта на ўвазе, аднак, склалася міжнародная традыцыя, датычная прозвішча песьняра Літвы – Міцкевіч. І прапанова Вітаўта Тумаша пісаць Міьцкевіч не прыжылася. Дый і сам Міцкевіч перастаў ставіць крэску, пэўна, каб не збіваць з панталыку еўрапейцаў, у мовах якіх няма мяккіх зычных. Дый і без крэскі пісаць хутчэй…
З вышэй сказанага вынікае – прозвішча Міцкевіча беларускае і, вядома, яго малая айчына – наваградчына – таксама беларуская. Але ж, паэт належыць усяму Сусвету, і гэта бясспрэчна.
Уладзімір Мархель у кнізе “Ты як здароўе…” пісаў: “… няма патрэбы затрачваць намаганні дзеля высвятлення суадносін “або – або”, “ці – ці”, а ёсць яснае ўсведамленне высокага “і – і”, узвышанага над катэгорыяй прыналежнасці…Міцкевіч належыць усяму сьвету, чалавецтву, і нам павінна абыходзіць іншае – наша ўспрыманне постаці паэта і яго спадчыны. [Мархель, У. “Ты як здароўе…” Адам Міцкевіч і тэндэнцыя адраджэння беларускай літаратуры / У. Мархель. – Мінск : Беларус. навука, 1998. –126 с c. 4].
З такім разуменнем вернемся самых крэсак і кропак над літарамі.
Перакладаючы “Крымскія санеты”, я меў шчасце карыстацца чарнавіком Міцкевіча з Альбома Пятра Машынскага. Там можна заўважыць характэрныя апіскі паэта, якія могуць сведчыць, скажам так, пра беларускі фактар пры стварэнні тэкстаў.
Некалькі прыкладаў:
У чарнавіку санета “Бура” ёсць радок: ten w obięcia pr[z]yiacioł zegnaiącsię pada,
Адсутнічаюць дыякрытычныя знакі над O i Z: pr[z]yiacioł – павінна быць przyiaciół, zegnaiącsię – павінна быць żegnaiąc się
Што мы тут можам заўважыць. Адсутнічае крэска і кропка. Прычынай можа быць хуткапіс, але, бывае, што крэскі адсутнічаюць і ў чыстапісе. Яны проста прапускаюцца.
Яшчэ бачым разам напісаная часціца się. Апіска, але наводзіць на думку пра супадзенне з беларускай мовай, дзе часціца “ся” “прырасла”, ці не так?
І яшчэ ў слове прыяцеляў – pr[z]yiacioł няяснае напісаньне – z. Нібыта там яе і няма. Прычынай можа быць хуткапіс, а можа — уплыў беларускай мовы. Бо маецца яшчэ колькі прыкладаў, дзе, як здаецца, паэт вагаецца пры выбары цвёрдага ці памякчэлага польскага r: pr[z]ęsiękły – прасяклы, насычаны скрозь, zr[z]enica – зрэнка
Для першага слова: Ёсць беларускі выраз: “Нiводзiн прасяклы пылам манускрыпт не зачэпiць гэтак, як жывыя людзi.” Даніла Жукоўскі. І вельмі цікавы другі прыклад: Па-польску зрэнка – źrenica, а не źrzenica.
źrzenica – правільна źrenica – зрэнка
Відавочна, перад намі прыклад гіперпапраўнасці. Спроба не памыліцца там, дзе паводле логікі – а не “аўтаматызму мовы” – можа быць памякчэнне r.
Устаўка-пытанне: Як, на вашуюу думку, па-польску przyskać ці pryskać – па-беларуску пырскаць? Паводле слоўніка Дарашэўскага правильна – pryskać. Такія сумненні былі і ў Міцкевіча.
Яшчэ колькі цікавых прыкладаў з чарнавіка “Крымскіх санетаў”:
wieczno – правильна wiecznie – вечна
złowieszczo – правільна złowieszcze – злавесна
––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––
Тут блытаніна ў прыслоўях – характэрная памылка ўсходніх славян, якія спрабуюць вывучаць польскую мову.
І можна дапусціць – што мы сутыкаемся з беларускім аканнем, якое запісанае паводле аналогіі з традыцыйным старабеларускім правапісам, дзе этымалагічнае о захоўвалася.
Вось прыслоўі, якія сустракаюцца ў прадмове Францыска Скарыны да Бібліі: любо часто много потребно
.о – захоўваецца
Аднак ёсць прыклад, які паказвае, што Адам Міцкевіч усё-ткі робіць памылку пад уплывам беларускага акання.
skrydła masztowa – правільна skrydła masztowе – крылы мачтавыя
Бачым – е не пад націскам пераходзіць у а
Выказваецца версія, што нібыта гэта ўплыў віленскай польскай мовы, але даволі верагодна, што гэта ўплыў акання беларускай мовы. Бо што прымусіла “акаць” віленскую пальшчыну?
Гэта – фанетычныя прыклады.
Маюцца прыклады сінтаксічнай асаблівасці мовы Міцкевіча, якія паўсталі пад уплывам беларускай мовы. Найбольш вядомыя з іх:
Litwo, Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie ;
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.
Правільна: tęsknię za tobą Беларусы кажуць: сумую па табе , а не сумую за табой.
А цяпер колькі лексічных прыкладаў з мовы Міцкевіча. Вось што тлумачаць польскаму чытачу даследчыкі ў каментарах да паэмы “Дзяды”. Я буду называць слова, а вы кажыце, ці разумееце яго, і, калі што, буду перакладаць тлумачэнні.
k ą d z i e l — tu: włókna przygotowane do przędzenia
n u d a — tu: tęsknota.
t r u n a — trumna.
m o g i l n i k — cmentarz
s n o p c i e r n i o w y — wiązka tarniny.
p i e r ó g — na Białorusi nazwa faszerowanego ciasta drożdżowego.
K u c j a — nazwa kresowej potrawy wigilijnej z pszenicy, miodu i maku. Stąd szersze znaczenie: wieczerza wigilijna, wigilia.
s t o k — potok, strumień. (у беларускай мове дзве формы: сток і сьцёк)
t u m a n — mgła.
g o ś c i n i e c — upominek przywieziony z drogi.
k o c h a n e k — tu: ulubieniec.
s a r a ń c z a — oboczna forma wyrazu „szarańcza”.
s k l e p i s k o — sklepiona piwnica.
z a c i s z a — dawna oboczna forma wyrazu „zacisze”. (Таксама ўзор аканьня)
p o h a ń s k i — pogański (паказчык фрыкатыўнага “Г”)
w e ź m i — forma trybu rozkazującego: weźmij. (а гэта ўжо граматычныя формы дзеяслова пад уплывам беларускай мовы)
d o t k l i w a — wrażliwa, czuła. Па беларуску – датклівая, кранальная.
s t r a s z n y s ą d — sąd ostateczny.
Гэтыя словы ўзятыя толькі з тонкага першага тома “Дзядоў”. Каму цікава, можа сам паглядзець у другім томе. Наагул, у Польшчы даўно выдадзены слоўнік мовы Міцкевіча і ўсё цьмяныя месцы і словы там для польскіх чытачоў растлумачаныя. Праўда, трохі не так, як гэта разумеем мы – словы, як даводзіцца, ці то старапольскія, ці то рэгіянальныя, пра беларусізмы гаворка вядзецца мала. Але ж мы з вамі ведаем, што да чаго…
Gdzie bursztynowy świerzop, gryka jak śnieg biała
Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała.
Цяпер загадка. Слова świerzop стварыла ў польскіх міцкевічазнаўцаў буру спрэчак і дадумак. А нехта, можа, ведае, што гэта?
Гэта – свірэпа ці свірэпка. (рус. сурепка)
А што тако dzięcielina?
Пра яе пачытаем у Рыгора Барадуліна. Яна ў нас гучыць як дзяцеліна, дзятліна ці дзЯтлінка.
Дзятліна, дзяцеліна белая (Trifolium vepens) – белая канюшына.
…Дзятлінка белагаловая –
Пляменніца дзятла белагрудага,
Унучка завеі ўскудлачанай.
Сукню, што зелянеецца рутаю,
З канюшынай купіла ў складчыну.
Верш, прысвечаны Уладзіміру Караткевічу, быў напісаны ў 1964 г. А меней як праз месяц, 2-га сакавіка, мы будзем дзядзьку Рыгора памінаць – будзе гадавіна. А Караткевічу налета споўнілася б 85 гадоў. Вось такая пераемнасць між паэтамі…
Тутака цікавае слова клЯваць. Я не знайшоў, што яно азначае – прыкладам клявец – гэта малаток для кляпання касы, насечкі жорнаў ці пляскаты канец малатка. Мо дзятлінка клЯвае – хістаецца пад ветрам туды-сюды.
Думаю, прыйшла пара рабіць слоўнік мовы Рыгора Барадуліна – бо ў яго творах, як і творах Міцкевіча, захоўваецца нашае багацце.
