Вытрымкі з непаўторнага збору словаў народнага паэта Беларусі.

	СПАМПАВАЦЬ ПРЭЗЕНТАЦЫЮ POWER POINT
	СПАМПАВАЦЬ ФАЙЛ WORD

“Вушацкі словазбор” – адзін з выніковых твораў Рыгора Барадуліна. І пісаўся ён, паводле словаў аўтара, амаль 60 год.

Яшчэ хлопчыкам у сёмым класе Барадулін узяў сшытачак, зрабіў з яго нататнік і пачаў запісваць розныя народныя словы і выразы роднай Вушаччыны. І першай, за кім ён пачаў занатоўваць розныя цікавінкі, была маці Куліна.

“Вушацкі словазбор” быў укладзены Наталляй Давыдзенка і складаецца з некалькіх частак:

Слоўнік, дзе ў алфавітным парадку падаюцца ўнікальныя словы жывой мовы Вушаччыны (якая належыць да полацкіх гаворак паўночна-ўсходняга дыялекту беларускай мовы), а таксама ўстойлівыя выразы, параўнанні, прыказкі і прымаўкі.

Ізборнік, у якім сабраны розныя прыкметы, пажаданні, праклёны, хуткамоўкі, загадкі і інш.

Гаваркое слова, або Жыццё, як яно ёсць… Успаміны маці паэта, а таксама ягоных сваякоў і землякоў.

Генадзь Бураўкін адзначаў, што ў кнізе два аўтары: “Барадулін і беларускі народ з яго гісторыяй, бедамі, жартамі, жальбамі і ціхай замілаванасцю”.

Дзядзька Рыгор спяшаўся занатаваць усе цікавыя словы і выразы, якія чуў ад вушацкіх людзей. Часам ён рабіў гэта адразу, дастаючы нататнік і падчас гутаркі з землякамі запісваючы іх. Калі так не атрымлівалася – бег дахаты, каб не забыцца і занатаваць тое каштоўнае і сапраўднае, што хацеў перадаць  сучаснікам і нашчадкам.

У сваім інтэрв’ю пасля выхаду “Вушацкага словазбору” Барадулін тлумачыць, чаму кніга – гэта плён ягонай супрацы з землякамі. Ён кажа, што крыху стылізаваў, часам і падпраўляў тэкст, “але так, каб не было заўважна”. А калі ў галаву прыходзілі нейкія прыказкі ці прымаўкі, дзядзька Рыгор не заўсёды ведаў, ці гэта было вушацкае, ці гэта ён сачыніў сам.

Уладзімір Някляеў у бліскучай прадмове да Барадулінскага словазбору пісаў: “Ён адзіны беларускі паэт, які існуе толькі ў мове й выключна ў ёй. Існуе гэткім жа неверагодным цудам, якім сама мова існуе ў пабураным – альбо дасюль не створаным – беларускім свеце. І ў гэтым свеце Барадулін робіць тую працу, якую ў іншых светах робіць народ: мовастваральную (вылучэнне А.Л.). І яшчэ аберагальную, бліскуча скарыстоўваючы й тым самым захоўваючы тое, што народ ужо стварыў і за што некалі скажа дзякуй свайму Паэту”.

 

Заданні

Як вы думаеце, што гэта?

Тут і ніжэй вылучыце белае поле справа ад загаданага слова, каб пабачыць правільны адказ.

Лістаноска – паштарка. Адна лістаноска прывяла яе к нам.

Бярэннік – хто бярэ. Было б што даць, а бярэннікаў знойдзецца.

Бязручыца – няўмека. Такая бязручыца – ні пашыць, ні памыць.

Лёк – расол з-пад селядцоў.

Маца́к – моцнае яйка, якім б’юць іншыя яйкі на Вялікдзень.

Напатканец – сустрэчны. Ішла полем і напатканцу таму дарогу паказала.

Наса́тка – насоўка. Хоць насаткай вытрыся.

Неўда – плакса, румза, нюня. Як уродзіцца неўда, дык да сівой барады румзаіць.

Падуросткі – падлеткі. І падуросткі пачалі нарэшце за розум брацца.

Пе́кліцца – мучацца; яшчэ – цяжка працаваць (як у пекле). Як жа ён пекліцца са сваёй хваробай. Цэлы век

Прыбабунька – вясёлая прыгаворка. Ён без прыбабунькі й кроку ня ступіць, і за стол ня сядзіць.

Увалокі – нізіна. На ўвалоках ураджай не збярэш – там заўсёды мокра.

Упіка – папрок. Твае ўпікі мне ўсю душу пераелі.

Уручча – кій, палка, кавенька, папірушка. Хоць якое ўручча ў руку ўзяць, усё ж прыступней ісці.

Шалманка – забягалаўка, піўніца. У шалманкі гэты, дзе гарэлка, ходзюць піць.

Шчамель – чмель. Што ты як той шчамель шчэмішся?

Галабурда – лухта, несусвеціца. Ён нясець усякую галабурду як наняты.

На́гліца – мор, раптоўная хвароба, эпідэмія. Во якая нагліца навалілася, людзі як мухі мруць.

 

 

Што азначаюць гэтыя вушацкія прыказкі і прымаўкі? Якія іх іншыя беларускія аналагі вы можаце ўзгадаць?

Век зжыць – не мех сшыць. = Век звекаваць – не пальцам паківаць. Жыццё пражыць – не песеньку спець. Жытку пражыць – не люльку выкурыць.

Вышэй за лоб не ходзяць вочы. = Вышэй ад сваіх пят не падскочыш. Вышэй носа не пераскочыш.

Зарадзіўся сабака з лысінкай, дый і здохніць з ёй. = Гарбатага хіба труна выпрастае (паправіць). Гарбатага выпрастае магіла, а ўпартага – дубіна.  Крывога дрэва не выпрастаеш. З дугі аглоблі не зробіш. Калі пень, то і будзе пень.

У вар’ята штодня свята. = Дурны законаў не чытае, ды свае мае. Для вар’ята няма свята. Дурны сабака і на гаспадара брэша.

І ігрушкі коцяцца недалёка ад гнілушкі. = Якая матка, такое й дзіцятка. Якое дрэва (які целяш, дуб, явар), такі клін, які бацька, такі сын. Якая хатка, такі і тын, які бацька, такі і сын. Які млын, такі і ставок, які бацька, такі і сынок.  Яблычак ад яблыні далёка не адкочваецца. Якое карэнне, такое і насенне. Які куст, такі і парастак. Які род, такі й плод.

Ціхая свіння глыбока рыець. = У ціхім балоце чэрці растуць. І чорт ціхманам быў.  Хто ціха ходзіць, той густа месіць. Ціхая вада грэблю рве.

Чарачкі ды румачкі давядуць да сумачкі. = Хто па гарэлку часта ходзіць, той сам сабс шкодзіць. Хто п’е, той доўга не жыве. Гарцы ўвядуць у старцы. П’янства розум з’ела. Чарка і сварка да добрага не давядуць. Чорту душу аддаў, бо часта ўгару заглядаў. Вада жывіць, а гарэлка губіць.

П’янаму і козы ў золаце. = П’яніцу і ў лужыне рай. Нап’ецца, дык з царамі б’ецца (а як праспіцца, дык і курыцы баіцца). Для п’янай галавы ўсюды роўна, а для ног – адны ямы.

Дрэнная карова адна прыйдзець і ўсіх сапсуець. = Праз аднаго Іванка ўсім заганка. Праз аднаго барана ўвесь статак паганы. Дурны баран усю чараду збянтэжыць.

 

 

Адгадайце загадкі:

Ані шпунта, ані дна – поўна бочачка віна. ЯЙКА 

Ішлі лесам, пяялі басам, няслі драўляны піражок з мясам. ХАЎТУРЫ

Падае з гары, а б’е ўнізе. МАЛАНКА

У клубочку сем дзюрачак. ГАЛАВА

Ляціць, крычыць: кум, кум. А сядзець – кроў п’е. КАМАР

Повен хлявец белых авец. ЗУБЫ

У заданнях выкарыстаныя матэрыялы “Вушацкага словазбору” Рыгора Барадуліна” і “Малога руска-беларускага слоўніка прыказак, прымавак і фразем” Змітра Санько.