 |
СПАМПУЙЦЕ ПРЭЗЕНТАЦЫЮ POWER POINT |
Вымаўленне і правапіс спалучэнняў зычных
Вядома, што асноўны прынцып беларускага правапісу – фанетычны (як чуецца, так і пішацца). Аднак такіх моваў, дзе б дзейнічаў выключна адзін прынцып, звычайна не існуе. І беларуская не выключэнне. Напрыклад, спалучэнне зычных у нашай мове перадаецца не толькі паводле фанетычнага прынцыпу, але і паводле марфалагічнага, калі захоўваецца склад марфемы незалежна ад вымаўлення.
У спалучэннях зычных у межах адной марфемы ці, часцей, на стыку марфем абдываюцца наступныя працэсы:
1. Аглушэнне: звонкія зычныя перад глухімі ці на канцы слова вымаўляюцца глуха. Аглушэнне не перадаецца на пісьме. Для праверкі трэба змяніць слова так, каб пасля зычнага з’явіўся галосны або санорны.
| вымаўленне | напісанне | праверка |
| доШЧ | доЖДЖ | дажджы |
| друС | друЗ | друзам |
2. Азванчэнне: глухія перад звонкімі зычнымі гучаць звонка. Азванчэнне таксама не перадаецца на пісьме.
| вымаўленне | напісанне | праверка |
| проЗьба | проСьба | прасіць |
| каЗьба | каСьба | касіць |
Словы іншамоўнага паходжання, якія нельга праверыць, трэба запомніць (экзотыка, айсберг).
Выключэнне: прыстаўкі на -з/-с, вымаўленне і напісанне якіх залежыць ад наступнага зычнага. Перад звонкімі зычнымі ўжываюцца прыстаўкі на -з, а перад глухімі – на -с (бязмежны, бяспечны).
3. Спрашчэнне груп зычных: на стыку кораня і суфікса пры збегу 3-х зычных сярэдні зычны выпадае. Гэта з’ява адлюстроўваецца таксама і на пісьме.
Згн → зн (бразгаць, але бразнуць)
Стн → сн (свіст, але свіснуць)
Слн → сн (мысліць, але наўмысна)
Рдц → рц (сардэчны, але сэрца)
Рдн → рн (сардэчны, але міласэрны)
Птн → пн (шэпт, але шапнуць) і пад.
4. Прыпадабненне свісцячых да шыпячых. На стыку марфем свісцячыя перад шыпячымі вымаўляюцца як шыпячыя. На пісьме гэтая з’ява не перадаецца.
| вымаўленне | напісанне | праверка |
| уШчаць | уСчаць | трэба вылучыць марфемы, у якіх адбывецца чаргаванне (так, прыстаўкі ніколі не заканчваюцца на шыпячы; для вызначэння літары ў корані трэба падабраць аднакаранёвыя словы) |
| раЖжыцца | раЗжыцца | |
| адкаШчык | адкаЗчык |
Выключэнне: шчасце, нішчымны, ушчуваць, рашчыніць (цеста).
5. Прыпадабненне шыпячых да свісцячых. Адбываецца на стыку марфем і не перадаецца на пісьме.
| вымаўленне | напісанне |
| чытаЦцы | чытаЧцы |
| мыеСся |
мыеШся |
Калі збег зычных адбываецца ў межах адной марфемы, тады слова пішацца паводле вымаўлення (ушчэнт, пабоішча, шчодры).
6. Пераход д, т перад ч, ц у доўгія чч і цц на стыку марфем. Не перадаецца на пісьме.
| вымаўленне | напісанне | праверка |
| паЧчыстую | паДчыстую | прыстаўкі на -д пішуцца нязменна |
| золаЦца | золаТца | для вызначэння літары ў корані трэба падабраць аднакаранёвыя словы |
7. Пераход спалучэнняў зычных:
тс, чс, цс, кс → ц (і норма вымаўлення, і норма правапісу)
вымаўленне = напісанне
танкісЦкі (ад танкіст + ск)
мастаЦтва (ад мастак + ств)
Выключэнне: словы неславянскага паходжання (Мазамбік → мазамбікскі, узбек → узбекскі).
дс → ц (норма вымаўлення, але не перадаецца на пісьме)
| вымаўленне | напісанне |
| гараЦкі | гараДскі |
| ірланЦкі | ірланДскі |
сс, гс, хс, жс, шс → с (норма вымаўлення, якая замацавалася на пісьме)
вымаўленне = напісанне
матроСкі (ад матрос + ск)
птаСтва (ад птах + ств)
Выключэнне: у геаграфічных назвах і назвах народаў захоўваюцца спалучэнні гс, хс, жс, шс (Карабах → карабахскі, вараг → варажскі, Старыя Дарогі → старадарожскі). Наяўнасць жа чаргавання г/ж вызначаецца па слоўніку (Пецярбург → пецярбургскі, Прага → пражскі).
зс → с (вымаўляецца, але не перадаецца на пісьме)
| вымаўленне | напісанне |
| сілеСкі | сілеЗскі (ад Сілезія + ск) |
8. Спалучэнне “зычны + санорны” ў канцы слова. Некаторыя запазычанні заканчваюцца неўласцівым для беларускай мовы спалучэннем –тр, -др, -бр, -бль, -кл. У жывым маўленні паміж гэтымі зычнымі ўзнікае беглы а. Гэтая з’ява не перадаецца на пісьме.
| вымаўленне | напісанне |
| сіДАР | сіДР |
| меТАР | меТР |
| АляксанДАР | АляксанДР |
Заданні
Утварыць словы:
УВАГА! Каб пабачыць слушныя варыянты адказаў, вылучыце поле справа курсорам.
Праезд + н = праязны < Правільны адказ схаваны тут (вылучыце курсорам). Ніжэй – тое самае.
Помста + лів = помслівы
Кантраст + н = кантрасны
Капуста + н = капусны
Адказ + чык = адказчык
Подпіс + чык = падпісчык
Скрыпач + ск = скрыпацкі
Невук + ств = невуцтва
Швед + ск = шведскі
Бяда + ств = бедства
Палессе + ск = палескі
Бог + ск = боскі
Манах + ств = манаства
Гаага + ск = гаагскі
Француз + ск = французскі
Перакласці:
Носитель – носьбіт < Правільны адказ схаваны тут (вылучыце курсорам). Ніжэй – тое самае.
Безосновательный – беспадстаўны
Бесстыдный – бессаромны
Безгрешный – бязгрэшны
Откуп – водкуп
Отмель – водмель
Подтвердить – пацвердзіць
Преднамеренно – наўмысна
Песчаный – пясчаны
Нежность – пяшчота
Почерствевший – счарсцвелы
Потребительский – спажывецкі
Тунисский – туніскі
Тембр – тэмбр
Милосердный – міласэрны
